Trage Tocht Gemonde – Wandelen door populierenlandschap

Je wandelt door het cultuurlandschap ten oosten van Gemonde in de Meijerij van Brabant. Het is een rondje met typisch Brabantse langgevelboerderijen, rijen populieren en de mooiste knotwilgen. Vanaf Gemonde loop je door buurtschap Besselaar en Vossenholen waar je enorme knotwilgen ziet. Via buurtschap Oetelaar en langs het Spierkesbos kom je bij ‘t Creijspot, een klein heideveldje met een poel en een veldkruis met kleurige lintjes in de boom. Volgens mondelinge overlevering zou hier een heilige eik hebben gestaan. De lintjes getuigen van plaatselijk volksgeloof: de plek biedt genezing tegen koortsen en andere kwalen. Via de buurtschappen Hezelaar en Genenberg loop je terug naar het beginpunt in Gemonde deels over zandpaden en karrensporen.

De Brabantse Milieufederatie heeft met plaatselijk betrokkenen doodlopende zandpaden hier weer kortgesloten. Grondeigenaren hebben op hun akker- en weideranden oude paden aaneengeregen. Dit geeft deze Trage Tocht meer glans en werd deze ronde over veel onverharde paden nog aantrekkelijker.

De wandeling blinkt uit in verrassende onverharde paden. Langs slootjes, knotwilgen, hoge populieren en graslanden zijn de onverharde paden van hoge schoonheid. Een gebied dat ik eigenlijk goed ken maar waar nog zoveel verborgen paden liggen. Dit gecombineerd met de buurtschappen rond Gemonde en kronkelende onverharde wegen maken deze wandeling tot een hele mooie in de Meijerij.

De Brabantse Milieufederatie (BMF) is een federatie van circa 100 natuurbeschermings- en milieuorganisaties in Noord-Brabant. De Brabantse Milieufederatie komt op voor een schoon milieu, een vitale en rijke natuur, een gevarieerd landschap en een duurzame economie. Een speciale groep houdt zich bezig met onverharde wegen in de provincie. BMF: ‘Veelal hebben de paden een eigen identiteit en daarmee zeggen ze iets over de geschiedenis (kerkenpad, bedevaartroute, smokkelpad, oude verbindingsroutes die door legers gebruikt werden, ontginningsassen, eeuwenoude transportroutes, enz.). En er is vaak een relatie met de vroegere hydrologie van de gebieden.’

Ommetje Vossenholen is een korte rondwandeling door het agrarische gebied Besselaar en Vossenholen bij Gemonde en één van de Ommetjes die de Brabantse Milieufederatie samen met een aantal andere organisaties heeft ontwikkeld. Het waardevolle cultuurlandschap van de Meierij wordt hiermee voor wandelaars toegankelijker. Een netwerk van zandpaden maakt het mogelijk om zo vanuit de bebouwde kom het aangrenzende boerenland in te wandelen.

Gemonde, Gimde in het Brabants, is een kerkdorp van de gemeente Sint-Michielsgestel waar het sinds 1 januari 1996 deel van uitmaakt. De naam Gemonde komt voor in een register van de Abdij van Echternach uit 698/699. Daar werd de plaatsnaam geschreven als Datmunda, te lezen als Gaimunda. Evenals bij Duitse plaatsnamen als Gmünd en Dubbelmonde in de Biesbosch zou dit betrekking hebben op de ligging op een landschappelijke hoogte (verwant aan het Latijnse mons of montis) langs de Dommel. Gemonde is omringd door kleinschalig landbouwgebied

Op oude kaarten staat Besselaar geschreven als ‘Berzenlaar’, wat zoveel betekent als ‘(open plek in het) bos waar wild naartoe gedreven wordt.’ Daar kon het makkelijker worden geschoten en vervolgens worden vervoerd.  ‘Laar‘ voor open ruimte en ‘berzen‘ voor opdrijven van het wild. Met andere woorden, op Berzenlaar lagen de jagers vol spanning te wachten op het opgedreven wild. Tegenwoordig is Besselaar en Vossenholen vooral erg rustig en landelijk gebied waar ree, vos en das voorkomt.

Vossenholen is een landgoed van 22 ha dat in bezit is van de Marggraff Stichting, veel van deze terreinen zijn ontgonnen door Lodewijk Marggraff, de vader van Ewald. Het is gelegen ten zuidoosten van Gemonde en het is sinds 2005 opengesteld voor het publiek. Het gebied bestaat voornamelijk uit weilanden, afgewisseld met populierenbosjes. Op Vossenholen staan rijen prachtige oude knotwilgen, waarvan de dikste op borsthoogte een omtrek heeft van 5.20 meter.

‘Bij een bankje met infobordje over de Vossenholen staan vier mannen te kletsen. Een ervan is denk ik de boswachter, met verrekijker op de borst en groene jas en broek. Er worden verhalen opgehaald, over Brabant en over de intensieve landbouw. Hij vertelt een anecdote toen hij lang geleden op een lagere school uitleg kwam geven en een van de andere mannen, Maarten, zat toen in deze klas. ‘Weten jullie wat kunstmatige inseminatie is?’ Hij vertelt het verhaal over de landbouw en dat de kinderen in de klas verlegen allemaal wijselijk hun mond hielden. Tot Maarten zijn vinger opsteekt en zegt: ‘Dé doe onze vodder zelluf. (Dat deed mijn vader zelf). De mannen lachen uitbundig, Brabantse humor met in de ondertoon hun mening over de intensieve landbouw.’

De Beekse Waterloop is een zijriviertje van de Belgisch-Nederlandse beek Dommel, van 20 km lengte. Het riviertje ontstaat op de Jekschotse Heide, tegenwoordig een landbouwontginning, ten noorden van het Vresselse Bos bij Nijnsel. Het beekje vervolgt zijn weg in noordwestelijke richting langs de buurtschap Koevering en bereikt even verderop het natuurgebied De Geelders waar de waterloop een iets minder strakgetrokken traject gaat volgen en de grens vormt tussen de gemeenten Schijndel en Sint-Oedenrode. Dan stroomt de Beekse Waterloop ten noorden van de plaats Gemonde om ten noorden hiervan bij de Genenberg, gemeente Sint-Michielsgestel, in de Dommel uit te monden.

‘We lopen in een lange natte onverharde weg met populieren langs twee mannen, gezichten getekend, die een apart ras koeien fokt. He is het Marchigiana-ras uit Italië.  De witte vleeskoe kan goed tegen barre weersomstandigheden die weinig onderhoud en kenmerken heeft als het sterke beenwerk, goede vruchtbaarheid, hoge levensverwachting en ze zijn heel sociaal. De man vertelt vermakelijk, is niet vies van een borrel maar houdt van het buitenleven. De mens zou meer moeten wandelen en meer buiten moeten zijn, zoals deze dieren. De ander vertelt dat hij eens de oudste koe van Nederland had. De koe wilde altijd buiten zijn, hij kreeg zelfs vaak de politie op zijn dak vanwege opmerkingen dat de koe teveel buiten stond. Met deze wetenschap wandelen we verder, gesterkt in hun mening dat buiten zijn goed voor je is. Ik wist het eigenlijk al.’

In de tijd van de Germanen waren er veel heilige eiken. Het waren bomen die vereerd werden als doorgeefluiken naar de Goden. Ze werden op straffe des doods beschermd. Stichting Brabantse Bronnen doet onderzoek naar verhalen uit de overlevering over onder meer heilige eiken. Om de oude plaatsen waar die verhalen zich afspelen zichtbaar te maken worden er elementen terug in het landschap van de Meierij geplaatst zoals bij de plek tussen Gemonde en Schijndel. Hier werd een kapelletje met zitbankje geplaatst op de plek van de heilige eik. Er bestaan verschillende overleveringen over de cultus en locatie van deze heilige plaats. In 1524 wordt een ‘Heijlige Cruijs’ genoemd, in 1718 spreekt men over het ‘Heijlige Huijsken’ en de classis van Kempen- en Peelland spreekt van een heilig hoopje (=heuvel) waar gelovigen op hun knieën omheen kropen. In de volksoverlevering is ook ’t Creijspot een aantal keren aangeduid als de plaats van het cultusobject.

‘Een afgelegen plek waar deze eik staat. Brabant en de katholieke kerk worden hier in één zucht genoemd. Ik geloof er niet in, de gelovige Brabander wel gezien de vele lintjes die aan de boom zijn gehangen. Baadt het niet, dan schaadt het niet, zo kun je ook denken. Zeker in deze heftige coronatijd, en helpt het niet, het blijft een prachtige plek ver van de bewoonde wereld.’

Het achtervoegsel –laar wordt vaak verklaard als een open plek in het bos. Heze of hees betekent hakhout, struikgewas of heester. In 1840 omvat buurtschap Hezelaar 46 huizen met 240 inwoners, tegenwoordig ongeveer 65 huizen met ca. 165 inwoners. Hezelaar bestaat uit een aantal langgevelboerderijen en woonhuizen op een bochtige weg langs een zandrug op het Hezelaarse akkercomplex bij Liempde.